انیمیشن های پیروز ریشه های فرهنگی و قصه های فولکلور دارند، با ژست آمریکایی نمی گردد قصه ایرانی نوشت - وبلاگ دانشگاه

به گزارش وبلاگ دانشگاه، سرویس کودک و نوجوان خبرنگاران (ایبنا)، امروز، روز ملی سینماست و آنالیز شرایط انیمیشن های کودک و نوجوان موضوع پرونده این هفته است. در شماره دوم، احسان حجتی از اهمیت سرمایه گذاری بر قصه در فراوری انیمیشن گفته است. احسان حجتی، پژوهشگر حوزه انیمیشن است و در رادیو و تلویزیون نیز به عنوان نویسنده فعالیت داشته است. از او درباره انیمیشن های اقتباسی و قصه و قصه پردازی و بویژه انیمیشنی که فرهنگ ایرانی داشته باشد پرسیده و پاسخ های درخور توجهی هم دریافت نموده ایم. این گفت وگو را در ادامه می خوانید:

- اگر بخواهیم صریح و بی پرده درباره انیمیشن ایرانی حرف بزنیم، شما آن را به طور کل با توجه به تمام جوانب ساخت و تبلیغ، در چه وضعیتی می بینید؟

انیمیشن در ایران سابقه زیادی دارد. این ربطی به صنعت یا هنری به نام انیمیشن ندارد. سفالینه آسوریک به عنوان اولین پویانمایی دنیا نشان دهنده ریشه دار بودن این هنر-صنعت در ایران است. حالا با گذشت سالیان و پیشرفت هایی که در دهه های اخیر در ایران شده که می شود گفت از لحاظ تکنیکی پیشرفت زیادی هم رخ داده است، انیمیشن ایران سعی می نماید خودش را به سطح انیمیشن های روز دنیا برساند. شرایط خیلی بد نیست؛ ولی خیلی هم خوب نیست.

- یکی از دلایل اینکه یک انیمیشن پرمخاطب می شود داستان آن است. چرا امروزه داستان انیمیشن های ایرانی، خاطره انگیز و به یادماندنی نمی شود؟ حتی بچه ها هم پس از مدتی آنها را به یاد ندارند؛ چه برسد به بزرگ ترها.

دقیقا مشکل انیمیشن در ایران همین است: متن و قصه. هر سال که می گذرد شاهد پس رفت محسوسی در آثار انیمیشنی هستیم. البته تعداد اندکی آثار هستند که قصه های خوبی دارند؛ ولی ما داریم درباره فضای کلی فراوریات پویانمایی ایرانی صحبت می کنیم. علتش هم خیلی واضح است. نسل به نسل انیمیشن سازانی که دارند پرورش می یابند- به صورت خودآموز یا آکادمیک- همه محصور تکنیک های روز دنیا هستند و سعی می نمایند تقلید نمایند و مشابه آن را در ایران بسازند؛ در حالی که در بخش متن به مقدار بخش فنی کار، پیشرفتی اتفاق نمی افتد. درواقع اصلا توجهی به آن نمی شود. معمولا کمترین بخش و اهمیت به قصه است و برای همه، تکنیک روایت و انیمیت و طراحی شخصیت اهمیت دارد. آیا کسی می تواند پروژه ای را مثال بزند که برای متن و قصه آن، از بخش فنی کار وقت و انرژی و هزینه بیشتری صرف شده باشد؟

- به نظر شما داستان و سوژه داستانی در انیمیشن های فراوریی چندسال اخیر چه تغییری داشته است؟ چه علتی باعث افت کیفیت و مجذوب کنندهیت آن شده است؟

انیمیشن های ایرانی در سال های اخیر در بخش داستان به دو دسته کلی تقسیم می شوند. دسته اول آنهایی هستند که صرفا فراوری انیمیشن و خلاقیت های تکنیکی برایشان اهمیت دارد و عمدتا سعی می نمایند قصه های خارجی را کپی نمایند یا نهایتا با کمی دخل و تصرف آن را ایرانی طور نمایند. هر چقدر هم قصه ها نوشته خود نویسنده ها باشد، راحت می شود اثرات مشابهت با انیمیشن های دیگر را در آنها دید. حالا یا نویسنده برای کار وقت کافی نگذاشته یا اینکه تحت تأثیر یک سری انیمیشن های خاص بوده که فکرش را درگیر خود نموده است.

اما دسته دوم انیمیشن ها، آنهایی هستند که اهمیت اصلی را روی قصه گذاشته و سعی نموده اند روی قصه اثر، خیلی زمان بگذارند. اتفاقا برخلاف نظر خیلی ها که صرفا در پی تکنیک هستند، کارهای ماندگاری شده و حتی در فروش هم پیروز بوده اند؛ چون قصه خوب و متناسبی با ایران روایت نموده اند. مثلا امروز از انیمیشن تهران 1500 فقط به عنوان یک نقطه اوج تکنیکی یاد می شود؛ ولی انیمیشن های ساده ای مثل شکرستان و پهلوانان نه فقط در ایران که در خیلی از کشورهای دیگر هم مخاطب را درگیر خود نموده اند.

- در فیلم نامه نویسی برای ساخت انیمیشن مهم ترین شاخصه چیست که باید رعایت شود؟

به نظرم هویت و اصالت قصه خیلی مهم است. امروز در دنیا کلی کار ساخته و نوشته می شود با یک موضوع. از این موضوعات دنیا وطنی که می گویند دغدغه همه مردم دنیاست و فرقی ندارد شخص اهل کجاست؛ اما اتفاقا انیمیشن هایی امروز پیروز هستند که رگه هایی از فرهنگ های مختلف را روایت می نمایند. اصلا هر کسی دوس دارد قصه خودش را به دنیا عرضه کند و دنیا هم دوس دارد قصه هایی از فرهنگ های مختلف را ببیند و بداند. وگرنه داستان هایی که برای همه مشترک است خیلی پیروز نمی شوند.

انیمیشن هایی مثل کلائوس، موآنا، کوکو، قرمز شدن و خیلی های دیگر، ریشه های فرهنگی و قصه های فولکلور را در خود جا داده اند. قصه نویس انیمیشن باید به نوعی سفیر فرهنگی یا رایزن فرهنگی باشد: یک جور فرهنگ شناس خلاق. یعنی باید بداند چه قصه ای بین مخاطب ها شنیدنی تر است؛ کاری که انیمیشن پهلوانان یا شکرستان نموده است. قصه های ایرانی و مضامین فرهنگ ایرانی را خط اصلی قصه خود گذاشته و دیدید که چطور چند نسل از مخاطب ها را درگیر خود کرد و حتی باز هم مخاطب های نسل بعد هم از تماشاش کیف می نمایند.

- در صنعت انیمیشن دنیا، کتاب های زیادی به انیمیشن تبدیل شده و مانند آنها پرفروش هم بوده اند. به نظر شما علت این پیروزیت تجاری چیست؟

مثال بارزش شازده کوچولو است. هر نسخه ای از آن ساخته شده فروش خوبی داشته است. این به خاطر اصل قصه است که همواره برگ برنده بوده. قصه ای که یک بار مخاطب با آن حس خوبی پیدا نموده، انتخاب مطمئن و سرمایه گذاری پُرسودی است؛ چرا که بخش اصلی کار یعنی قصه از یک اثر شناخته شده و محبوب است. البته این علت نمی شود که باز هم برای استفاده از قصه یک کتاب، سطحی و دم دستی برخورد شود و بگویند که خب قصه که هست، باز بریم سراغ طراحی و انیمیت کار. در دنیا قصه و تکنیک و طراحی در خدمت همدیگر هستند. ما اینجا فکر می کنیم یک گروه برای انیمیشن از کلی گرافیست و انیماتور تشکیل می شود و متن را هم که می گوییم یکی بنویسد و احتیاج هم نیست که جزئی از گروه باشد یا حتی گروهی از نویسنده ها در گروه فراوری کار حضور مستمر داشته باشند.

- آثاری که به آنها اشاره کردیم از پیروزیت تجاری گذشته و در جذب فکر مخاطبان هم پیروز بوده اند. ارزیابی شما از دلایل پیروزیت انیمیشن های اقتباسی چیست؟

انیمیشن اقتباسی از نامش پیداست؛ یعنی انیمیشنی که در درجه اول روی قصه سرمایه گذاری نموده است. یک قصه آزمون پس داده را انتخاب می نمایند و عین یک قصه گویی خلاقانه، ایده های آن اثر اولیه را بسط می دهند و قصه ای تازه بر بستر قصه مشهور قبلی می نویسند. فراوری انیمیشن اقتباسی یعنی شما می پذیری که باید برای متن وقت زیادی بگذاری. هر چقدر هر وقت زیادی بگذاری جواب بیشتری می گیری؛ چون در انیمیشن مسائل فراوری آثار واقعی وجود ندارد. اینکه شما تخیل کنی و یک قصه مجذوب کننده و شاهکار روایت کنی، محدودیتی برای ساخت جلوی پایت نمی گذارد و البته خیلی دردناک و غم انگیز است که در ایران انیمیشن ها از خلاقیت قصه ای و تخیل و روایت های افسانه ای خالی اند.

- تا به حال پس از مطالعه کتابی برایتان پیش آمده که بگویید کاش انیمیشن یا فیلمش هم ساخته شود؟

بله، خیلی زیاد. مثلا کتاب سلام کسی اینجا نیست؟ یا کتابخانه سحرآمیز بی بی بوکن از نویسنده دنیای سوفی، یوستین گوردر از این دست آثار بود. مجموعه کتاب اشوزدنگهه از آرمان آرین یا داستان های شروین وکیلی از نمونه های ایرانی است. چرا راه دور برویم؛ شاهنامه پر از قصه هایی است که هر بار می خوانم می بینم هر قصه را چقدر می شود به روش های مختلفی روایت کرد. ببیند در کشورهای اروپایی چقدر از داستان های ایلیاد کار فراوری شده است! شاهنامه پر از قصه هایی است که هر کدام برای آدمی که نویسنده باشد، دنیایی است که می تواند تا قیامت با آن قصه بگوید.

- برعکس، پس از تماشا انیمیشنی دل تان خواسته کتابش را هم داشته باشید؟

اولین بار انیمیشن سه تفنگدار را دیدم و بعد رفتم داستان کتاب را خواندم یا هاکلبری فین و حتی پینوکیو را هم اول انیمیشنش را دیدم بعد به سراغ کتابش رفتم. احتمالا خیلی های دیگر هم تجربه مشابهی داشته باشند. این خود نشان دهنده فضایی است که انیمیشن می تواند کتاب ها را معرفی کند. ما واقعا چه دردی داریم که کتاب ها و قصه های باارزش کلاسیک ایرانی را به صورت انیمیشن نمی سازیم؟ در انیمیشن در پی چه هستیم؟

- آیا به کارگردانان انیمیشن در ایران پیشنهاد می کنید که کتاب های داستانی کودک و نوجوان تألیفی را بخوانند؟

حقیقتش نه؛ چرا که دقیقا مشکل را قصه های تازه می دانم که هیچ حسی از ایرانی بودن ندارند. اندک نویسنده هایی هستند که آثارشان حس اصالت و هویت می دهد که بعضی را در سؤال های قبلی گفتم؛ ولی مابقی نه اصلا. با ژست آمریکایی یا اروپایی نمی شود قصه ایرانی نوشت. نمی توانید الگویتان داستان ادیپ شهریار باشد و بعد بخواهید با آن الگو برای ایران قصه بگویید؛ در حالی یک بار شاهنامه نخوانده اید. این نکته ای را که می گویم نتیجه مصاحبت با بعضی نویسنده های حتی نام آشنای ایران است که کتاب های زیادی نوشته اند و خیلی هم محبوب هستند؛ اما نمی شود برای ایران و ایرانی بنویسید اما به فرهنگ و ادبیات و اصالت این سرزمین علاقه ای نداشته باشید. نهایتا شما یک نویسنده حرفه ای هستید که در دهکده دنیای کار می کنید و هیچ اتصال فرهنگی ندارید: عین یک نیلوفر سرگردان روی مرداب ولی شما هیچ وقت نرگس یا لاله واژگون نمی شوید.

- به نظر شما اولین حرکت برای رونق حوزه انیمیشن های اقتباسی در ایران چیست؟

رونق بدونِ سرمایه گذاری و جهت دهی رخ نمی دهد. مثالی می زنم. نمی دانم سریال انیمیشن کوتلاس را دیده اید یا در خاطرتان هست؟ کل قصه دوبُعدی بود و شخصیت ها آدمک بودند: بدون صورت و شبیه به نقاشی های خردسالان؛ ولی قصه کار آنقدر قوی بود که هنوز هم وقتی نگاهش می کنم می بینم چقدر مفاهیم عمیق و سنگینی را با این انیمیشن ساخته بودند. در ظاهر اگر ببینید می گویید این چیست و مگر اصلا ارزش تماشا دارد؟ ولی وقتی به تماشایش می نشینید دیگر میخکوب می مانید.

برای رسیدن به چیزی که شما می گویید باید روی متن سرمایه گذاری کرد. از نویسنده های خلاق استفاده کرد و از ایده های تازه و خلاقانه و روایت قصه های کهن و ارزشمند. اصلا این اقتباس که می گویید احتیاج به آدم هایی دارد که بلد باشند داستان اقتباسی بنویسند. این را نمی توان در دانشگاه تدریس کرد؛ چون واقعا یک استعداد است. بعضی ها خیلی خوب می توانند قصه های قدیمی را جور دیگری ببینند و روایت نمایند. باید جهت دهی ها به سوی متن برود نه گروه های فراوری. الان این طور است که ارزش اولیه روی فراوری است. تا زمانی که تکنیک و فن و گرافیک کار را مهم تر ببینیم هیچ پیشرفتی رخ نمی دهد. مثل این است که بدنه فراری بسازید و موتور تعمیری پراید روی آن سوار کنید. فقط خوشگل است؛ ولی توقع زیادی از آن نمی شود داشت ولی اگر روی ماشینی با موتور فراری، بدنه پراید هم بگذارید کولاک می نماید. قصه، نقش موتور را دارد که قلب انیمیشن محسوب می شود.

نکته دیگری می خواهم اضافه کنم. به نظر من، انیمیشن های پیروز این سال ها از فیلشاه و بنیامین و شاهزاده روم مسیری را آغاز کردند که ارزش را روی قصه گذاشتند. من هنوز پهلوانان را می بینم و هوادار این کار هستم. دیدید که چندوقت پیش چه ماجراهایی را بین مخاطبانش رقم زد! پسر دلفینی هم جزو آن کارهایی بود که هم در بخش تجاری پیروز بود و هم فنی و هم از نظر قصه توانسته بود اصالت داستانی را توی کار بیاورد یا لوپتو که در آن نشانه های شهری کرمان و بافت های فرهنگی وجود داشت. در همین جشنواره قبل هم بچه زرنگ به نظر شاهکار بود و یک قدم رو به جلویی برای انیمیشن ایرانی محسوب می شود. امیدوارم در اکران هم پیروز باشد تا شاید انگیزه ای شود برای فراورینماینده های انیمیشن در ایران که بدانند کار کردن در کلاس دنیای، صرفا به انیمیت ویژه و طراحی شخصیت کپی کارهای خارجی نیست؛ اینکه شما بتوانید قصه خودتان را با دنیای فرهنگی خود به برترین شکل روایت کنید یعنی دارید یک انیمیشن در کلاس دنیای می سازید. هر کسی که در این فضا کار می نماید باید بداند که اصل بر قصه است و اگر این تصور را ندارد باید بگویم حیف وقت و انرژی ای که او می تواند برای یک کار با قصه درست بگذارد ولی مجذوب تکنیک و این فضاهای ظاهری کار می شود.

- نظر شما درباره شخصیت پردازی در انیمیشن های ایرانی چیست؟ بعضی معتقدند شخصیت پردازی انیمیشن ها ضعیف است.

شخصیت پردازی که مشکل دارد؛ این حرف درستی است. اما مسئله توانایی شخصیت پردازی نیست؛ چون آدم متخصص در این کار کم نداریم. مسئله برمی شود به خواستگاه شخصیت ها یعنی همان متن و قصه. این قصه است که شخصیت را تعریف می نماید. شخصیت پردازی هایمان خوب نیست؛ چون قصه هایمان خوب نیست. قصه هایمان شخصیت پردازی خوبی ندارند و به تبع، شخصیت سازی ای که انجام می شود یا تیپ و کپی کارهای دیگر است یا اینکه آنقدر شخصیت پردازی ضعیف بوده که خروجی تصویر هم خیلی خاص و خلاقانه نیست. مثلا شخصیت پردازی های شکرستان را به یاد بیاورید. یک زمانی عروسک و محصولات زیادی از آنها ساخته می شد و استقبال هم داشت. مثل ننه قمر و اسکندر و بقیه شخصیت ها. داستان و قصه که خوب باشد شخصیت خوبی هم می شود طراحی کرد.

- شما در حرف هایتان به فرهنگ و اصالت ایرانی اشاره کردید. ما قصه های مجذوب کننده از همه نظر چه تصویری بودن، چه ژانری بودن و چه سرگرم نمایندگی در منطقه ها مختلف کشورمان داریم: از روستاهای شمال گرفته تا عشایر لرستان و منطقه ها کویری و کوهستانی و حتی در دل دریای جنوب. به نظر شما رجوع به افسانه ها و قصه های فولکلور و الهام گرفتن از آنها چقدر می تواند به انیمیشن سازان یاری کند که انیمیشنی ایرانی با قصه ای ایرانی برای مخاطب داخل و خارج بسازند؟

قصه های فولکلور تنوع زیادی در داستان و شخصیت ها دارند. این مسئله کار را برای فراورینماینده ها راحت تر می نماید؛ چون دست شان برای خلاقیت بازتر است. شما ببینید فقط تنوع معماری و تنوع اقلیمی یا حتی تنوع لهجه ها و زبان های شهرهای ایران چقدر فرق دارد و چه کارهای پیروزی با این نشانه ها فراوری شده است و به همین مقدار تنوع شخصیتی و طراحی شخصیت ها هم می تواند متفاوت باشد. یک آنالیز ساده از کارهای پیروز ایرانی مثل خداوند لک لک ها را دوست دارد، تاریخ از این ور، شکرستان و پهلوانان نشان می دهد چه ظرفیتی وجود دارد که برای مخاطب داخلی و خارجی هم مجذوب کننده است. در فراوری کارهای واقع گرا، تهران زدگی خاصی وجود دارد: چه از لحاظ قصه و چه شخصیت و فضاسازی. بخشی از این موضوع، به خاطر تمرکز امکاناتی است که در تهران هست؛ ولی در انیمیشن علتی ندارد که نماها بیشتر مدل شهر تهران باشد. اگر قصه ها به سراغ فراتهران بروند، اجزای کار هم مثل طراحی شخصیت ها و فضاسازی انیمیشن خلاقانه تر خواهد شد.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران